برج آزادی

تاریخچه :
در نیمه دوم دهه چهل قرن چهاردهم هجری شمسی ، طراحی دروازه غربی ورود به شهر تهران ، در مجاورت با فرودگاه بین المللی مهرآباد و بسیاری از مسیرهایی که از نقاط غربی کشور به تهران منتهی می شوند و در معرض دید مردم ، گردشگران ، میهمانان عالی رتبه سیاسی و نظایر آن قرار می گرفت ، به مسابقه گذاشته شد .
هدف ، طراحی بنایی یادمانی بود که علاوه بر داشتن تاثیرات بصری خاص ، تداعی کننده پیشینه تاریخی ، فرهنگی و هنری این سرزمین باشد و به عنوان نماد پایتخت ایران نیز ، محسوب شود .
در این مسابقه ، طرح ارائه شده توسط حسین امانت که در آن زمان یکی از دانشجویان سالهای پایانی رشته معماری دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران بود ، برنده شد . طرح او ، پس از پذیرش اولیه ، تکمیل و با دقت نظر خاص ، به نقشه های اجرایی تبدیل شد . نظارت بر حسن اجرا نیز بر عهده مهندسین مشاور حسین امانت و  همکاران بود و محاسبات فنی توسط دفتر Ove Aroup  انجام شد .
بخش اصلی برج آزادی طی سی ماه ، با کیفیت اجرایی بسیار بالا و جزییاتی که برای اولین بار برای این ساختمان طراحی شده بود ، اجرا و در 24 مهرماه 1350 هجری شمسی افتتاح شد و بخش های جانبی آن ، در سال 1353 هجری شمسی مورد بهره برداری قرار گرفت .

موقعیت برج آزادی در مقیاس شهری
– نحوه استقرار برج آزادی در بافت شهری

– بررسی کاربری ارضی اطراف برج آزادی
محدوده موردنظر ، یکی از مهمترین دروازه های ورود و خروج شهر تهران می باشد . تعداد بسیار زیاد مسافرت های درون شهری و برون شهری به شهرها و شهرک های صنعتی و مسکونی حاشیه غربی ، جنوب غربی و شمال غربی تهران ، پیرامون میدان را به یکی از مبادی ورود ، خروج ، و توزیع مسافر تبدیل کرده است . با این توصیف ، کاربری عمده پیرامون میدان ، ایستگاه های تاکسی ، مینی بوس ، اتوبوس و پایانه های مرتبط با این عملکردها می باشد . در ضلع شمال غربی میدان ، ترمینال مسافربری غرب ، در شمال شرقی کاربری های تجاری – اداری و مسکونی و در حاشیه میدان نیز کیوسک های روزنامه فروشی ، بلیت فروشی و عملکردهایی نظیر آن ، در جنوب شرقی پارک المهدی و در جنوب غربی ، سازمان ملی نقشه برداری و محدوده فرودگاه بین المللی مهرآباد ، وجود دارند .
بررسی شبکه ارتباطی سواره و پیاده و تاثیرات متقابل
بزرگراه محمدعلی جناح در ضلع شمالی ، خیابان آزادی در امتداد طولانی ترین محور شرقی – غربی تهران در ضلع شرقی ، بزرگراه آیت الله سعیدی در ضلع جنوبی و جاده کرج در ضلع غربی ، دسترسی های اصلی به میدان را تشکیل می دهند. هریک از این دسترسی ها ، جزء اصلی ترین معابر شهر به ویژه شریان های ارتباطی با بیرون از شهر می باشند.
همان طور که ذکر شد ، وجود آنه باعث حجم وسیعی از مراجعات به محدوده موردنظر شده است. ایجاد حلقه ای پیرامون معبر اصلی میدان ، باعث روان شدن ترافیک و افزایش سرعت رفت و آمد شده است. دسترسی به بنای یادبود برای افراد پیاده از طریق زیرگذر و یا عبور خطرناک از مسیرهای پیرامونی میدان امکان پذیر است.

موقعیت برج آزادی در سایت
– نحوه استقرار برج آزادی در سایت
زمین برج آزادی، که میدان آزادی را تشکیل میدهد ، شکلی شبیه بیضی به مساحت 68 هزار متر مربع می باشد. مرکز بنای یادبود تقریبا در یک سوم شرقی راستایی که از امتداد محور شرق – غرب می گذرد، واقع شده است.
دهانه های بزرگ برج رو به شرق و غرب و دهانه های کوچک آن ، رو به شمال و جنوب طراحی شده اند.
هندسه ،شیب و عوارض طبیعی زمین
میدان تقریبا به شکل بیضی است. قطر بزرگ آن به طول 380 متر در راستای محور شرق-غرب و قطر کوچک به طول 210 متر در امتداد شمال – جنوب واقع شده است.
مساحت و محیط میدان به ترتیب حدود 68 هزار متر مربع و 980 متر می باشد. شیب زمین معادل 5/1 درصد و جهت آن از شمال به جنوب می باشد.

– اصول کلی حاکم بر طراحی فضای سبز و محوطه سازی
یکی از ویژگی های بارز برج آزادی، طراحی محوطه می باشد. الگوی هندسی به کاررفته در طراحی فضای سبز ،از طرفی شبیه به طرح ها و نقش و نگارهایی است که در طبیعت وجود دارد و می توان طرح هایی مشابه ان را در برگ گیاهان یا پوست حیوانات مشاهده کرد. خلاقیت به کار رفته در این طرح ، ایجاد نقش و نگارهایی است که مفاهیمی نظیر تکرار ، تشابه ، تغییرات فرم ، تکامل ، تقارن ، کثرت و وحدت و نظایر آن را تداعی می کند.
شش ضلعی هایی که در این طرح به کاررفته اند، نسبت به محور شرق – غرب  متقارن بوده و مجموعه سبز و زیبایی را برای جای گرفتن بنای یادبود فراهم کرده اند .

طرح معماری برج آزادی
– توصیف کالبدی
ترکیبی از دو جفت قوس که در صفحاتی متقاطع واقع شده و حجمی به رنگ سفید و به ارتفاع 45 متر را در چهار طبقه پدید آورده و به عنوان نمادی از تداوم فرهنگ ، هنر و تمدن ایرانی می باشند . با بدنه هایی از سنگ سفید که با شیارهایی به رنگ آبی فیروزه ای ، تقسیم بندی شده اند ، کالبد اصلی برج آزادی را تشکیل می دهد .
با تناسبات به کار رفته ، ارتفاع شاخص و حریمی که برای دیده شدن برج آزادی ، مفاهیمی نظیر عظمت گرایی ، شکوه ، استحکام ، زیبایی ، نظم ، هندسه ، برنامه ریزی و دقت اجرایی ارائه شده است .

سامان دهی فضایی عناصر برج آزادی
– بررسی برنامه فضایی عناصر برج آزادی
ایجاد بنایی یادمانی که یادبود 2500 سال تمدن ایران پس از هخامنشیان بوده و قابلیت تبدیل شدن به یک نماد هویتی برای شهر تهران را نیز داشته باشد ، از نیازهای اصلی طرح بوده است .
عناصر فضایی ، به صورت دو صفحه متقاطع در ساختاری متقارن ، پیرامون محورهایی که در امتداد جهت های اصلی جغرافیایی می باشند سامان دهی و در چهار طبقه توزیع شده اند .

بنای یادبود آزادی از بخش های متنوع گذرگاه پیشینیان ، تالار کهن ، سالن ایران شناسی ، سالن ایران نما ، سالن تشریفات ، تالار آینه ( سالن دیوراما ) ، سالن انتظار ، سالن دانستنی ها ، سالن نمایش ، کتابخانه و نگارخانه تشکیل شده است . بیشترین سطوح در عملکردهای ذکر شده در مکانی غیر از محل قرارگیری برج و در مجاورت آن ، در ترازی بین 5 تا 15 متر پایین تر از سطح زمین جای گرفته اند.

بررسی کیفی فضاها
– طبقه زیرزمین
میدان آزادی به صورتی طراحی و اجرا شده که زیرگذر هایی برای عبور افراد پیاده، از پیرامون میدان به درون آن ایجاد شده است.
ورودی اصلی برج آزادی در حیاطی رو باز، در تراز 5 متر پایین تر از سطح زمین قرار دارد. در بدنه های این حیاط به ترتیب در ضلع شمالی، نگهبانی و بلیط فروشی، در ضلع شرقی، سالن ایران شناسی، گذرگاه پیشینیان و در ضلع جنوبی، سالن تشریفات جای گرفته اند.

سالن ایران شناسی، فضایی است با پلان مستطیل شکل به ابعاد 21×29 متر که بازدید کنندگان در مسیری U شکل بر روی نقاله های متحرک، از فراز ماکت کشور ایران به آرامی عبور کرده و به تناسب موقعیت جغرافیایی هر مکان در ماکت، با آثار شاخص و ویژگی های آن مکان آشنا می شوند. مراکز تاریخی، مذهبی، صنعتی، اقتصادی به همراه ویژگی های اقلیمی و برخی از محصولات کشاورزی و حتی پوشاک و صنایع دستی استانهای مختلف کشور، در سطح این نقشه شبیه سازی شده اند.

ترکیبی از نور، صوت و جلوه های گوناگون بصری، در این فضا به کار رفته است.
سالن تشریفات، فضایی است با پلان مستطیل شکل به ابعاد 9×17 متر که برای پذیرایی از میهمانان رسمی در نظر گرفته شده و از ویژگی های معماری آن، نقش و نگارهای بسیار زیبا در بدنه های بتنی و تزیینات سقف آن است.
گذرگاه پیشینیان، دالانی است با نور کنترل شده و بدنه هایی از بتن که در هر طرف آن، دو ویترین حاوی اشیاء نفیس هزاره اول قبل از میلاد مسیح وجود دارد. این گذرگاه، فضاهای ارتباطی در معماری کهن ایران و دهلیزها و سردابه های قدیمی را یادآوری می کند .

این گذرگاه به فضایی به نام تالار کهن راه می یابد که دقیقا در زیر برج قرار گرفته و چهار پایه برج در چهار گوشه آن واقع شده اند. در این سالن، ویترین هایی برای نمایش آثار فرهنگی، هنری و اشیاء نفیس وجود دارد. فرم های به کار رفته در بدنه ها و سقف این فضا از خلاقیت و تنوع خاصی برخوردار است که نورپردازی و اجرای ظریف و دقیق، بر زیبایی آن افزوده است.دو دستگاه آسانسور و پله، به صورت متقارن در رئوس پلان این سالن قرار دارند و ارتباط بین طبقات برج را فراهم کرده اند.

در قسمت جنوبی تالار کهن، تاسیسات مرکزی مجموعه و در بخش شمالی آن، تالار آیینه جای گرفته اند. تالار آیینه، فضایی است با پلان مستطیل شکل به ابعاد 10×20 متر که در هر یک از اضلاع شرقی و غربی آن شش ویترین وجود دارد. موضوع این ویترین ها به ترتیب از جنوب به شمال در ضلع شرقی، تعلیم و تربیت، خلیج فارس، محیط زیست، فرهنگ و هنر، بنای یادبود آزادی، آب و زندگی و در ضلع غربی، ایران زمین، صنایع، دریای خزر، شهرسازی، ورزش و کشاورزی است. ویترین ها به گونه ای طراحی شده اند که در سطوح جانبی آنها، آیینه هایی قرار داد و بدین ترتیب اشیاء درون آنها جلوه ای تا بینهایت پیدا کرده اند. نور درون ویترین ها به صورت متناوب خاموش و روشن می شوند که نمادی از روز و شب و گذر ایام است.
تالار آیینه در ضلع شمالی خود با اختلاف ارتفاع، به فضای تقسیمی منتهی می شود که در ضلع شرقی آن، راهرویی با پلان نیم هشتی و بدنه هایی با هشت غرفه، امکان به نمایش گذاردن اشیاء را فراهم کرده و در میانه خود، دسترسی به فضای تقسیمی در ضلع شرقی، با پلان مستطیل شکل به ابعاد 6×12 را امکان پذیر کرده است.

در ضلع شمالی این فضای تقسیم، نگارخانه، در ضلع شرقی آن کتابخانه و در ضلع جنوبی، بخش اداری جای گرفته اند. نگارخانه، فضایی است با پلان مستطیل شکل به ابعاد 14×17 متر که در بخش شمالی آن پاسیویی زیبا طراحی شده است. از این فضا برای نمایش آثار مختلف هنری استفاده می شود. تقش و نگارهای بدنه ها و ترکیب نور طبیعی و مصنوعی، فضای مناسبی را برای نمایش آثار به وجود آورده است.
کتابخانه فضایی است با پلان مستطیل شکل به ابعاد 12×18 متر و مساحت تقریبی 212 متر مربع با ظرفیت پانزده هزار جلد کتاب که هم اکنون، 11662 جلد کتاب مرجع در آن نگهداری می شود. این کتابخانه از ذخیره های ارزشمند فرهنگی کشور در زمینه های تاریخی، اجتماعی، معماری و زبان شناسی می باشد. اتاق های اداری در امتداد راهرویی با جهت شمالی – جنوبی در جنوب نگارخانه و در مجاورت راهرویی با امتداد شمالی – جنوبی در شرق کتابخانه جای گرفته اند.
نمایشگاه، سرویس های بهداشتی، بوفه و در خروجی اضطراری در شمال پلان قرار دارند. نمایشگاه در سه بخش، با پلانی شبیه به هشت ضلعی سامان دهی شده است.
در انتهای نمایشگاه و در ضلع غربی پلان، سالن دانستنیها و سالن نمایش وجود دارند. پلان  سالن دانستنی ها، دو دوازده ضلعی منتظم است که با مفصلی به یکدیگر مرتبط شده اند. در هر یک از این بخش ها، میزی به شکل دایره قرار گرفته که 28 دستگاه رایانه بر روی آن، وظیفه اطلاع رسانی، نمایش تصاویر و نظایر آن را بر عهده دارند . این فضا، در کنار سالن انتظار، پیش فضای مناسبی برای سالن نمایش فراهم کرده اند.

سالن نمایش در فضایی با پلان مستطیل شکل به ابعاد 24×50 متر و ظرفیت 300 نفر، در عمق پانزده متری از سطح زمین قرار گرفته و به پیشرفته ترین فناوری نمایش مجهز شده است.
از ویژگی های سالن، طاحی داخلی و تزییناتی است که در نوع خود بی نظیر و خیره کننده می باشند. جایگاه تماشاچیان از هجده سکو تشکیل شده که دسترسی به آن در دو طرف سالن قرار گرفته است. صفحه نمایش شفافی که در جایگاه تماشاچیان طراحی شده، نمایانگر آثار تاریخی قبل و بعد از اسلام و همچنین نمای زیبایی از برج آزادی است. در سقف سالن، نقاشی هایی با سبک کوبیسم وجود دارد که انعکاس نور از پشت آن، جلوه های بدیعی را به نمایش می گذارد.

طبقات

همان گونه که ذکر شد، دسترسی به طبقات برج آزادی، در چهارگوشه تالار کهن قرار دارد. 286 پله، تالار کهن را به طبقه چهارم مرتبط می کند. به علت انحنای پایه ها و بدنه های برج، امکان طراحی و اجرای آسانسوری که بدون وقفه از تالار کهن به طبقه چهارم راه یابد، فراهم نشده است. بنابراین، آسانسوری برای دسترسی تا طبقه دوم طراحی شده و سپس از آسانسوری دیگری برای دسترسی به طبقه چهارم استفاده می شود.
طبقه دوم در تراز 23 متر بالاتر از سزح میدان قرار گرفته و بدنه های قوس اصلی، طرفین شرقی و غربی آن را تشکیل می دهند. از فضاهای خالی (Void) بین بدنه های برج آزادی و کف این طبقه دیده های متنوعی به فضاهای پایین و بالا ایجاد شده است و مهمترین نکته، اجرای بسیار پیچیده، ظریف، دقیق و بی نظیر سطوح منحنی ساختمان در این بخش است.
طبقه سوم در تراز سی و سه متری نسبت به سطح میدان واقع شده و گنبد بتنی برج آزادی با زیبایی هرچه تام در آن خودنمایی می کند. هندسه گنبد و انتقال بارهای سازه ای به پایه ها، از نکات حایز اهمیت می باشد. فضای خالی با پلان هشت ضلعی در این طبقه نیز دیدهای متنوعی را ایجاد کرده است.

طبقه چهارم برج آزادی 39.5 متر بالاتر از سطح میدان قرار داشته و در بدنه های آن، بازشوهایی به شکل شش ضلعی های نا منتظم وجود دارد. این بازشوها امکان دید به بخش هایی از شهر تهران را فراهم کرده اند.
در مرکز این طبقه، بدنه های گنبد بتنی جای گرفته که در تداوم سنت معماری در ایران، با کاشی های آبی رنگ پوشیده شده است .

عناصر و تکنیک های شاخص برج آزادی
– سبک و روحیه حاکم بر برج آزادی
عناصر، مفاهیم و فناوری به کار رفته در ساخت برج آزادی، مانند مفهوم کثرت و وحدت در محوطه سازی، الهام گرفتن از فرم چهار تاقی، تکرار صلابت طاق کسری، تداوم اندیشه و فناوری اجرای قوس در دوران صفوی، استفاده از تاق، کاربندی، مقرنس، تقسیمات هندسی، کاشی کاری، محور آب و مواردی نظیر آن، طراحی برج آزادی را به طرز چشمگیری متاثر از معماری گذشته و تلاش در جهت تداون آن معرفی می کند.

شده است . بدین معنی که قالب زیرین قبلا روی زمین ساخته و در محل نصب شد و پس از آن ، سنگ ها و آرماتورها روی آن قرار گرفتند ، بدون آن که قالبی در جهت دیگر نصب شود ، بتن ریزی انجام شد . کارهای بتن سفید اجرا شده در این بنا ، در ایران بی سابقه بوده است . تا زمان ساخت یادمان ، این حجم بتن سفید که به صورت باربر عمل کند ، اجرا نشده بود . پس از انجام آزمایشات با دانه بندی های مختلف ، دانه بندی سنگ کوارتز سفید که در مشخصات فنی نیز بر آن تاکید شده بود ، مورد قبول واقع شد و در سطوح بتنی گنبد داخلی ، دیواره و اتاق مخصوص پذیرایی مهمانان رسمی مورد استفاده قرار گرفت .
سطوح قالب های بتنی سفید ، با تخته سه لایی پوشیده شد تا از خروج شیره بتن جلوگیری شده و سطوح صاف به دست آید . پس از آن ، توسط استادان سنگ تراش روی سطوح ، چکشی یا کلنگی شده و نقش و نگارهایی بر آن ایجاد شده است . در اتاق مخصوص پذیرایی ، روی سطوح بتن ، نقاشی شده و بعد توسط فرزهای سنگ بر و ایجاد نقش با تیشه ، نقوشی در دیوار حک شده است .
جزییات بسیار زیاد دیگری در این بنا مورد مطالعه و اجرا قرار گرفته است . اجرای درب های سنگی با وزن تقریبی هر لنگه بیش از سه تن که با ساختار مکانیکی ساده ای طراحی شده بود ، در ابتدا با اشکال مواجه شد ، که بعدا با قفل ها و مفصل هایی پیش بینی شد ، باز و بسته شدن در به خوبی انجام پذیرفت .
در گرانیتی یک پارچه ورودی موزه ، که به وزن 5/3 تن با ساختار خاصی اجرا شده است ، به راحتی و به کمک یک محور گردان باز و بسته می شود . همچنین چند در بتنی به ارتفاع حدود 3 متر که علاوه بر کارهای بتن نمایان داخل برج یادمان و موزه قرار دارد ، در حد خود در ایران به صورت بی سابقه ای اجرا شده است .
سنگ گرانیت سیاه کف موزه برای اولین بار از معدن مروارید کردستان استخراج شده و مورد استفاده قرار گرفته است . راهرو و زیرزمین یادمان که برای دسترسی کاربران پیاده ، از دور میدان به داخل آن ، به صورت زیرگذر طراحی شده نیز ، بخش مهمی است که در مدت کم اجرا شده است . سطوح شکسته سقف راهرو با نورگیر و باغچه ای که در وسط آن تعبیه شده است ، طرح جدیدی در زمینه راه های پیاده زیرزمینی می باشد که از نظر محاسبات ساختمانی نیز قابل توجه می باشد . دهانه داخلی گنبد مرکزی که 21 متر می باشد ، با ضخامت بتن حدود 30 سانتیمتر اجرا شده و سطوح داخلی سقف به صورت بتن نمایان حفظ شده است .
بنای یادمان ، نکات قابل توجهی دارد که باید از نزدیک مورد توجه و بررسی قرار گیرد . از ویژگی های طرح ، در معماری سنتی ایران ، شکست خطوط راست گوشه در پلان های ساده و انحراف و تبدیل آنها به سطوح شکسته و بالاخره گرایش به سطوح منحنی در ارتفاع ، به ترتیبی است که می توان گنبدها و قوس های ایرانی را برآنها استوار کرد .این شیوه در معماری یادمان نیز به کار رفته و تیغه های قطری ، در این بنا ، با پیچش آرام و شکستگی های خویش ، طاقی با شبکه های متقاطع و رسمی بندی های ایرانی تشکیل داده است .»
تحلیل و ارزیابی نماهای بنا :
نمای بنا نشان دهنده صلابت و استحکام ساختمان است و به نوعی ساختار سازه برج آزادی را نیز ، معرفی می کند .
بنا ، 4 نما دارد که دو به دو متقارن بوده و نمادگرایی در آنها به وضوح مشاهده می شود . نماهای شرقی و غربی ، نماهای اصلی می باشد . در این دو نما طاق ، قوس و فضای خالی بین پایه ها ، خودنمایی می کند . پایه ها ، به سمت آسمان اوج گرفته و در نزدیکی بام ، با عبور از گشودگی هایی که بر بدنه ها وجود دارد ، خاتمه می یابد . پیچش پایه ها ، به سمت بالا و ایجاد فرم های سیال و استفاده از خطوط و سطوح منحنی ، خطوط نما را به سمت بالا هدایت می کند.

مقرنس ها و تزیینات بین طاق اصلی که به طاق کسری شباهت دارد و طاقی که شبیه به قوس های جناغی است ، هندسه بسیار دقیق بنا را نمایش داده و به عنوان نقطه عطف این نما مطرح شده است .

نماهای شمالی و جنوبی کم عرض تر بوده و شامل پایه ها ، بدنه ها و قوسی کوچکتر (در مقایسه با دو نمای دیگر ) می باشد. شیارهایی که از کف تا بام و با کاشی فیروزه ای رنگ ، بدنه های سفید بنا را تقسیم بندی کرده ، در کنار قطعات سنگ ها و درزهای بین آنها ،باعث تنوع بناها شده اند.

تناسب به کاررفته در نماها ، بسیار دقیق و براساس اشکال هندسی می باشد.
“با توجه به آثار معماری سنتی ایران و اینکه نظم هندسی ، اساس استوار شکل ها است، در نمای اصلی برج آزادی، چهار مربع اصلی 21‍‍‍×21 متر مبنای کار قرار گرفته ، به طوری که طاق اصلی در مربع مرکزی قرار دارد و امتداد قطر دو مربع جانبی ، نقطه اوج طاق شکسته است. تاج اصلی در مرکز مربع چهارم استوار شده است.

در اندازه های مهم برج آزادی ، اندازه سه متر در افق و ارتفاع به صورت یک مدول تکرار می شود. این اندازه ، در استقرار حلقه های قطور بتنی که از داخل نگهدارنده پایه های چهارگانه برج آزادی می باشند ، نیز رعایت شده است. قوس های اصلی بنا ، هم از نوع قوس های مخروطی است که معادلات ریاضی آنها معین شده است . این معادلات ، تهیه مقاطع متعدد از حجم را در ارتفاع های مختلف ، توسط ماشین های حساب الکترونیک فراهم و ساختن سطوح پیچیده را آسان کرد.”

برج آزادی