چشمه‌علی (شهرری)

چشمه‌علی یک از نقاط باستانی، دیدنی و تفریحی شهرری به شمار می‌رود که در جنوب تهران و شمال شهرری ، منطقه ۲۰ شهرداری تهران قرار دارد. این چشمه در همسایگی ابن بابویه ، برج طغرل ، دژ رشکان و در زیر باروی ری واقع شده است.چشمه‌علی از میان صخره‌ای بزرگ خارج شده و به سوی جنوب و سپس جنوب شرق جاری است. نام باستانی این چشمه سورینی بوده است که احتمالاً منسوب به دودمانی بزرگ در دوره اشکانیان و ساسانیان است. بعدها به نام امام اول شیعیان علی به چشمه علی معروف شد.

قدمت چشمه‌علی به حدود ۸۰۰۰ سال پیش بر می‌گردد، زمانی که نخستین اجتماع در کنار چشمه‌ای دایمی واقع بربالای تپه‌ای گرد آمدند.

در گذشته فرش فروش‌ها و مردم تهران، قالی‌ها و قالیچه‌های خود را با این عقیده که در آب این چشمه خاصیتی است که فرش را خوب تمیز و رنگ روشن‌تر و پر جلاتر می‌سازد، در آب چشمه‌علی می‌شستند.

تاریخ:
نخستین نشانه‌های تمدن در چشمه علی، که شامل تپه باستانی، برج و باروهای قدیمی ری و چشمه زیرزمینی است، مربوط به تولید سفالینه‌های سرخ رنگ با نقش‌های سیاه یا قهوه‌ای سیر و تصاویری که بر آن نقش شده می‌باشد.

در کنار چشمه، تپه‌ای است که در کاوش سال‌های ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۵ خ به رهبری اریک اشمیت که برای موزه هنرهای زیبایبوستون و فیلادلفیا در آمریکا انجام شد، از آن آثاری به دست آمده است. اریک اشمیت بیشتر از شش صد متر مربع از محوطه چشمه‌علی را طی سه فصل متوالی بین سالهای ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۵ خ کاوید قدیمی‌ترین شواهد موجود در این منطقه که به اوایل هزاره چهارم قبل از میلاد بر می‌گردد. نتیجه آن کشف سه دوره مهم فرهنگی، شامل لایه‌ها و آثار دوره‌های‌اسلامی، اشکانی و پیش از تاریخ بود. هزاران قطعه از اشیایی که اشمیت در چشمه‌علی یافته بود، امروزه در موزه‌ها و دانشگاههای آمریکا و بخش کوچکی از آنها نیز در موزه ایران‌باستان نگهداری می‌شود. با درگذشت اریک اشمیت، مطالعات وی ناقص ماند و چون رموز شماره‌گذاری آثار مکشوفه را فقط خود او می‌دانست، تاکنون کسی موفق به مطالعه آنها نشده و تنها چند گزارش خبری در این‌باره از وی باقی‌مانده است. در ۱۳۷۷ خ، گروهی از سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، دانشگاه تهران و دانشگاه برادفورد، تپه چشمه‌علی را با هدف تاریخ‌گذاری لایه‌های باستانی آن حفاری کرد. ترانشه‌هایی در ابعاد ۲ متر در ۵ متر در شرق و غرب تپه ایجاد شد و تا عمق ۱۰ متری، آثار فرهنگی هزاره‌های ششم، پنجم و اوایل چهارم پیش از میلاد مشخص گردید. از لحاظ زمانی تپه فعلی چشمه‌علی مربوط به دوره‌های فرهنگی نوسنگی، کالکولتیک انتقالی و کالکولتیک قدیم است.

این محل در هزاره سوم پیش از میلاد ناگهان متروک شد و دوباره از هزاره دوم مسکونی و آباد گشت.

آثاری از عهد پارت‌ها (حصار معبد آناهیتا متعلق به آغاز عصر مسیحی)، ساسانی‌ها و اسلام تا عهد تیموریان نیز در این محل به دست آمده است.

به استناد روایت‌های مختلف مادر زرتشت نیز در این مکان متولد شده است. درباره آب چشمه گفته می‌شود که از جاجرودو قیطریه تأمین می‌شود و پس از گذر از راه‌های زیرزمینی، از دل تپه می‌جوشد.

وجه تسمیه:
نام چشمه به امام اول شیعیان باز می‌گردد که ساکنان اطراف آن در دوران اسلام بر آن نهادند. اما ایرانیان باستان این چشمه را سورنا می‌نامیدند؛ زیرا در کنار معبد آناهیتا قرار داشته است.

گردشگری:
این چشمه از چندین لحاظ اهمیت دارد. هم به دلیل تبدیل شدن آن به منطقه‌ای تفریحی و ایجاد پارک و فضای سبز در کنار آن و هم به دلیل وجود چند اثر باستانی در نزدیکی آن. دیوار قدیمی شهر ری با نام باروی ری دقیقاً در بالای چشمه قرار داشته و کتیبه فتحعلی شاه قاجار نیز بر دیواره این چشمه حک شده‌است.

چشمه علی در لغت نامه دهخدا:
چشمه ای است در شمال شهر قدیم ری که آبش از زیر سنگ صلب خارایی خارج شده به جانب جنوب جاری می شود و بنابر پژوهش ها و اطلاعات نگارنده قلعه ری بندی که خلیفه مهدی عباسی بنا نمود بالای همین چشمه و روی تخته سنگ بوده چنانکه حالا آثار آن باقی و نمودار است نیز احتمال می رود که قلعه طبرک همین قلعه ری بندی باشد و سایرین آن را به این اسم موسوم ساخته باشند و چون در زبان فارسی طبر به معنی کوه است چنانکه طبرستان بمعنی کوهستان می باشد و طبرک با کاف که در فارسی علامت تصغیر است به معنی کوه کوچک است و این قلعه بر روی کوه کوچک واقع شده ممکن است بعضی از تاریخ نویسان از این جهت این قلعه را طبرک نامیده باشند. بعضی گویند منوچهراین قلعه را بنا کرده و برخی قلعه طبرک را زبیدیه نوشته اند. به هر حال چشمه علی ری در سوابق و گذشته آب زیادی داشته چنانکه آثار آن در سنگ ها باقی‌مانده است، ولی قنات هایی که در بالای آن کنده اند، آب آن را به اندازه ای کم کرده که در فصل پائیز یک سنگ و نیم آب دارد و این آب از موقوفات حضرت عبدالعظیم حسنی است . از شهر تهران به دو راه به زاویه مقدسه و قصبه حضرت عبدالعظیم می روند، یکی راهی است به خط مستقیم و بیشتر معمول و راه دیگر از راه چشمه علی است که قدری از جاده مستقیم منحرف و نسبتاً” در وتر است . چشمه علی بین قصبه حضرت عبدالعظیم و آبادی و باغ دولت آباد که از باغ های دولتی میباشد واقع است .

خاقان خلدآشیان فتحعلی شاه که اغلب به چشمه علی به تفرج میرفتند در سال ۱۲۴۸ هجری قمری حکم فرمودند که در بالای چشمه علی صفحه ای را همواره کرده بر روی سنگ تمثال آن پادشاه را با بعضی از شاهزادگان کنده کاری کنند و بعضی اشعار در دور آن صفحه کتیبه شده که از تاریخ این عمل خبر می دهد و چون تمام اشکال و اشعار را در یک صفحه مشهود و معلوم کردن خالی از اشکال نبود ناچار در دو صفحه بعد صورت ها را آشکار ساخته اسامی صاحبان صورت ها و کتیبه اشعار را آنچه باقی‌مانده می نگاریم تا بر مطالعه کنندگان ظاهر باشد. ابن حوقل اسم چشمه علی را سوربنی نوشته است. بقعه ابن بابویه نزدیک چشمه است و همچنین مقبره صفائیه مضجع مرحوم حاجی میرزا صفا که از اجله مشایخ عرفاً و ارباب دانش بود و در تهران درگذشت و جناب اشرف مشیرالدوله حاجی میرزا حسینخان سپهسالار اعظم و وزیر امور خارجه آن را بنا کرده اند در حوالی چشمه علی است . سپس مؤلف مزبور در صفحه ای نقش صورت ها را و در صفحه دیگر اسامی صاحبان صورت هاو اشعار کتیبه دور سنگ را نقل کرده که شعرهای کتیبه در سه قطعه مختلف است و قطعه آخرین به ماده تاریخ ذیل که بحساب حروف ابجد ۱۲۴۸ هجری قمری ختم می شود: چو موسی خامه ثعبان صفت بگرفتم و گفتم تجلی کرد نورجاودان از سینه سینا.